اجزای یک محیط تمیز

محیط تمیز از اجزای متعددی که به دلیل ضروریات خاص مورد نیاز است تشکیل شده است.این اجزا عبارت اند از سد هوا، دوش هوا ،رختکن،جعبه عبور،دستشویی و حمام،دفتر،درب خروج اضطراری،سد کفش،گیشه،اتاق کمک های اولیه،اتاق کنترل،اتاق ها یا سالن تمیز.قبل از طراحی باید نیاز های محیط مشخص گردد،چرا که بعضی از این اجزا در تمام محیط های تمیز ضروری نیستند.سپس از نظر موقعیت مکانی و نحوه ارتباط میان این اجزا بررسی لازم صورت گیرد و سپس طرح ارایه گردد.منظور از جمله (( اغلب به دلیل ضروریات خاص محیط تمیز)) این است که بعضی از اجزا مانند در خروج اضطراری و اتاق کمک های اولیه در محیط های کار معمولی نیز نیاز است.

1-4-3. سد هوا

اتاق تمیز نسبت به بیرون دارای فشار مثبت است و این فشار باید بعد از ورود و خروج نیز ثابت بماند.به همین جهت از سد هوا که دیواره ای در مسیر راه است استفاده می شود.تعداد سد هوا وقتی از یکی تجاوز کند،به ترتیب در دو سوی مسیر قرار میگیرد.موقعیت سد هوا از در ورودی تا رختکن و در راهرو ورودی است.سد هوا همچنین به عنوان عاملی در جهت فاصله داشتن اتاق تمیز از در ورودی عمل میکند،و امکان انتقال آلودگی را کاهش می دهد.سد هوا میتواند یک نفره،دو نفره یا بیشتر باشد و یا بادبزنی باشد.نوع اول بهتر و نوع دوم راحت تر است.فشار مثبت در سد هوا کمتر از اتاق تمیز و بیش از فضای بیرون است و نقش فضای واسطه را داراست.

2-4-3.دوش هوا

در مسیر ورود کارکنان به اتاق تمیز،دوش هوا قرار میگیرد.کارکنان در دو ناحیه یکی قبل از ورود به رختکن و دیگری قبل از ورود به اتاق تمیزاز دوش هوا عبور میکنند.اگر از یک دوش هوا استفاده شود،باید آن را قبل از ورود به اتاق تمیز قرار داد.ابعاد آن طوری تعیین میشود که در یک زمان،یک نفر داخل آن باشد،بنابر این حدود ابعادی 1*1 متر مربع یا کمی بیشتر کافی به نظر میرسد.

هوا با سرعت از دوش متصل به سقف وارد میشود و تمام ذرات و آلودگی هایی که روی لباس فرد قرار دارد را جدا کرده و از دریچه خروجی که در کف واقع است خارج میکند.آزمایش نشان میدهد هنگامی که افراد از دو دوش هوا عبور کرده باشند میزان آلودگی نصف زمانی است که از دوش ها استفاده نکنند.این دو دوش به یک میزان آلودگی را کاهش میدهند.با این وجود در حالتی که یکی از دو دوش کار میکند بهتر است دوش دوم باشد.

.هوای تهیه شده به وسیله هوا ساز از صافی بازده بالا عبور میکند و وارد اتاق میشود.سپس کانال برگشت هوا را از کف اتاق به سوی شبکه کانال کشی سیستم تهویه مطبوع هدایت میکند.تجهیزات دوش هوا عبارتنداز:پیش صافی ،صافی بازده بالا،هواکش،شیپوره ،درب یک طرفه،لامپ و ابزار الکتریکی کنترلی.

مدت توقف افراد در داخل دوش هوا،بستگی به سرعت جریان هوا و عوامل زیر دارد:

1.شخص در دوش هوا ،مشابه یک سیلندر در مسیر جریان هوا فرض میشود.

2.جریان هوا مغشوش است و میتواند ذرات موجود در بدن را خارج کند.

3.بیشینه قطر متوسط یک فرد حدود 40 سانتی متر یا (16 اینچ) است.

4.عدد رینولدز برای یک سیلندر و لایه مرزی مغشوش،500000 در نظر گرفته شده است.

محاسبه ها نشان میدهد برای سرعت کمتر از 40 مایل در ساعت،مدت زمان زیادی لازم است تا تمام ذرات خارج شوند.حد بالای آن هم 120 مایل در ساعت است و باید حداقل 5 ثانیه در داخل دوش هوا توقف کرد.باید توجه کرد که این سرعت ،سرعت برخورد به بدن فرد است نه سرعت هوای خارج شده از صافی بازده بالا..سرعت خروجی هوا از صافی بازده بالا. ،بستگی به فاصله سقف از بدن فرد دارد.اگر ارتفاع اتاق کم باشد سرعتی حدود 60تا100 مایل در ساعت مناسب است.در این حدود سرعت فرد احساس ناراحتی و عدم تعادل نمیکند.

دوش هوا باید در محلی نصب شود که افراد نتوانند بدون عبور از آن وارد محیط تمیز شوند.به این ترتیب که اگر در دیگری به طرف محیط تمیز وجود دارد،یک طرفه باشد که نتوان آن را بدون عبور از مسیر اصلی باز کرد.

برای اتاق دوش هوای یک نفره،باید دستگیره ای انتخاب شود که مشخص کند فردی در حال دوش گرفتن است،به این صورت که بعد از بسته شدن در،قفل دستگیره علامت ورود ممنوع را نشان دهد.در مواقعی دوش هوا میتواند دو یا چند نفره باشد که ابعاد محیط تمیز بزرگتر و تردد بیشتر است.

به طور کلی در دوش هوا باید نکات زیر رعایت شود:

1.هوای تهیه شده برای دوش باید کاملا تسویه شود.

2.سرعت هوا باید اغتشاش کافی در جریان هوا ایجاد کند تا تمام آلودگی های موجود با خود را ببرد.

3.دوش هوا باید دایما روشن باشد و هنگام توقف فرد با سرعت کامل ،کار کند.

4.سطوح اتاق دوش هوا باید تمیز باشد.

5.افراد باید به مدت کافی داخل دوش هوا بمانند.

6.دمای داخل دوش هوا نباید از دمای اتاق تمیز بیشتر باشد.

به عنوان نمونه نوعی دوش هوا دارای خصوصیات زیر است:گذر حجمی هوا 1100 فوت مکعب در دقیقه است،هوا از صافی بازده بالا عبور میکند و از طریق شیپوره های مخصوص به داخل هدایت میشود،درهای ورود و خروج از یک طرف باز میشود.دو دوش یکی در ناحیه ورودی و دیگری بین اتاق تمیز و دستشویی نصب گردیده و مدت توقف در هر یک به ترتیب 8 و 10 ثانیه در نظر گرفته شده است.

برای اتاق تمیزی که دوش هوا پیش بینی نشده است،یک سیستم مکش مانند جارو برقی با شلنگ قابل انعطاف، میتواند ذرات موجود در بدن یا لباس را خارج کند.خروجی هوا باید به کانال برگشت هوا متصل شود.

3-4-3.رختکن

کلیه کارکنان قبل از ورود به اتاق تمیز ،باید در رختکن لباس مخصوص بپوشند.افراد قبل از ورود به محیط تمیز ،لباس های اضافی خود را خارج نموده از دوش هوای اول عبور مینمایند و وارد رختکن میشوند.

در رختکن به تعداد کل کارکنان و نیروهای خدماتی،کمد پیش بینی میگردد.روی هر یک از کمدها شماره زده میشود و هر شماره معرف یک فرد است.کسی نباید از لباس دیگری استفاده کند.زمان تحویل گیری لباس و مدت استفاده از آن باید معین گردد تا در زمان مقرر ،جهت شستشو به لباس شویی انتقال داده شود.

کمدها را باید به طور مکرر تمیز کرد. شیب بالای کمد،تجمع آلودگی را کاهش و امکان تمیز کردن بهتر را افزایش میدهد .کمد باید از کف زمین بالاتر قرار گیرد تا بتوان زیر آن را به خوبی تمیز کرد.برای اتاق تمیز کمدی با ابعاد 25*30 سانتی متر مربع کافی است.تعداد طبقات و ارتفاع بستگی به قطعات لباس هر فرد دارد.

در رختکن علاوه بر کمد ،آینه و سد کفش نیز وجود دارد.دستگاه تمیز کننده کفش،قبل از دوش هوای اول قرار میگیرد.دستگاه تمیز کننده کفش برای تمیز کردن کفش که عمده آلودگی را در مقایسه با دیگر قسمتهای لباس وارد میکند،به کار میرود.گاهی لازم میشود که تمیز کننده کفش را در قسمت ورودی رختکن قرار داد.این دستگاه به طور خودکار عمل میکند.آینه برای مشاهده خود جهت اطمینان از پوشش کامل است.

3-4-4.سد کفش

جهت پوشیدن روکش کفش و به جهت تفکیک نمودن کف رختکن به دو ناحیه کفش معمولی تمیز و روکش کفش،از سد کفش استفاده میشود.سد کفش مشابه یک سکو است که ارتفاعی حدود 30 سانتی متر دارد.فرد پس از پوشیدن لباس و کلاه،روی سکو مینشیند و بعد یک پای خود را بلند کرده روکش کفش را میپوشد و این پا را به آن طرف سکو میگذارد.سپس این کار را با پای دوم میکند و بعد بلند میشود.به این ترتیب میان دو ناحیه تفکیک ایجاد میشود و روکش کفش از تماس با کف آلوده تر دور میماند.

در جایی که به جای روکش کفش،کفش تعویض میشود نیز همین کار انجام میشود.اگر میان رختکن و محل تعویض کفش فاصله باشد،میتوان از کمدهای کوچکی که زیر سکو ساخته شده و شماره گذاری گردیده استفاده کرد ودر همان جا،هر فرد کفش خود را تعویض نماید.

نوع ساده تری از سد کفش مثل یک نرده است که بدون نشستن،کار پوشیدن روکش کفش صورت میگیرد.

 3-4-5.زیر پایی

قبل از ورود به اتاق تمیز،بعد از دوش هوا وآمادگی کامل برای ورود به محل کار،باید با کفش مخصوص یا روکش کفش از زیرپایی عبور کرد. زیرپایی ورق چسبناکی است که در کف قرار دارد.حین عبور فرد از آن تمام ذرات غبار و آلوده که به کف کفش چسبیده است به ورق چسبناک فوق میچسبد.واضح است که پس از چند بار عبور و مرور از روی آن،خود زیر پایی به اندازه کافی آلوده میشود.به همین جهت تعداد زیادی از این ورق ها در کف به روی هم گذاشته میشود تا به محض آلوده شدن،ورق رویی را جدا کرده از ورق بعدی استفاده شود.

ورق آلوده شده غیرقابل شستشو و یک بار مصرف است.از آنجا که زیر پایی کمک موثری در جذب آلودگی کف کفش میکند،علاوه بر ناحیه ورود به اتاق تمیز،در جاهای دیگری مثل ورودی اصلی به محیط تمیز و قبل از رختکن نیز میتوان از آن استفاده کرد.عمر هر ورق زیر پایی به میزان تردد بستگی دارد.

3-4-6 جعبه عبور

جهت انتقال ابزار و دستگاه ها،بدون ضرورت تردد افراد به داخل محیط تمیز،از جعبه عبور استفاده میشود.جعبه عبور عبارت است از یک قاب مکعبی شکل با دو در.این جعبه بین دو ناحیه قبل از رختکن و اتاق تمیز قرار میگیرد و در بسته میشود.جریان هوای موجود در جعبه عبور که تصفیه شده است از اطراف ابزار عبور کرده،آن را تمیز میکند.میزان جریان هوا و مدت توقف دارای اصولی مشابه با دوش هوا است.این فضا کوچک و محدود است و برای عبور ابزار و قطعات پیش بینی شده است.پس از تمیز شدن آن فردی که داخل اتاق تمیز است در دوم را باز میکند و آن را برمیدارد.

جعبه عبور در آزمایشگاه های تولید دارو و کارهای پزشکی،کاربرد بیشتری دارد.از آنجا که کلیه قطعات و ابزاری که وارد اتاق تولید دارو یا اتاق عمل میشود باید علاوه بر تمیزی استریل(پاک) هم باشد،در بالای جعبه عبور،لامپ فرابنفش قرار میدهند.چون رویت این نور برای چشم مضر است،وقتی در باز میشود لامپ خاموش است و سپس قطعه ،ابزار یا دارو را در آن قرار میدهند.بعد از بسته شدن در،به وسیله زمان سنج،مدت زمان لازم برای توقف قطعه یا ابزار در جعبه عبور تعیین میشود و درهای ورود و خروج هر دو قفل شده چراغ یا لامپ فرابنفش روشن میشود.پس از اتمام زمان،در آن سو چراغ سبز به علامت امکان برداشت قطعه یا ابزار روشن میشود و در باز میشود.بدین ترتیب افراد هم از خطر دیدن نور آن لامپ به دور میمانند.

تمیز شدن قطعه یا ابزار در اینجا،تنها تمیز شدن از غبار یا میکروب است.قطعات،آلورگی هایی مانند چربی،زنگ زدگی . غیره را نیز دارند.روش تمیزکاری قطعات موضوع دیگری است و از جعبه عبور در این باره کاری برنمی آید.معمولا بخشی از تمیزکاری قطعات بیرون محیط تمیز و بخشی از آن داخل اتاق تمیز کاری که خود اتاق تمیز است انجام میشود.اما حین انتقال ابزار به محیط تمیز،روی آنها یا روی بسته های حاوی آنها،مقداری غبار مینشیند که وظیفه جعبه عبور زدودن این غبار از روی آنهاست.

3-4-7.گیشه

جهت گفتگوی مستقیم افراد بیرون و داخل اتاق تمیز،بدون ضرورت تردد افراد به داخل محیط،از گیشه استفاده میشود.اصولا بهتر است حرفهای غیر فوری هنگام کار زده نشود.در حین کار نیز اگر لازم شد یکی از کارکنان اتاق تمیز با بیرون تماس بگیرد،تلفن یا آیفون وسیله مناسبی است.در مواقعی که گفتگوی مستقیم لازم است،میتوان از طریق پنجره بسته که روی آن چند سوراخ تعبیه شده است وامکان انتقال صوت را فراهم میکند استفاده کرد.مقدار صحبت کردن در گیشه باید حداقل ممکن باشد.تعداد سوراخ و قطر آنها مجموعا امکان انتقال صدای دو نفر که به آرامی صحبت میکنند را فراهم میکند.زیبایی سطح گیشه و استفاده از علایمی در روی آن،به زیبایی محیط می افزاید.

3-4-8 خروج اضطراری

در یک محیط تمیز بزرگ باید چند در خروج اضطراری پیش بینی کرد.این خروجی ها در نقاط مختلف پیش بینی میشوند و افراد از آن مطلع میگردند.در خروج اضطراری باید در حین هوابندی بودن با فضای خارج و استحکام کافی،به راحتی باز شود.چند مدت یکبار درها بازبینی میشوند تا از عملکرد آنها اطمینان حاصل شود.وقتی خطری افراد را تهدید کند،باید فورا محل کار را ترک کنند و از این درها خارج شوند.در این حالت شرایط اتاق تمیز تغییر میکند و آلودگی نیز وارد میشود.پس از برطرف شدن خطر،باید صبر کرد تا شرایط اتاق تمیز به حالت اول بازگردد.

4-4-9.دستشویی و حمام

در یک محیط تمیز بزرگ،لازم است قبل از دوش هوای دوم،در ناحیه نیمه تمیز،دستشویی،حمام،اتاق کنترل یا خدمات و اتاق کمک های اولیه نیز پیش بینی شود.در اتاق خدمات،وسایل مربوط به تمیز کاری اتاق تمیز نگهداری میشود و مسول کنترل،اطلاعات مربوط به کنترل دستگاه ها و اتاق تمیز را در آنجا جهت بررسی و اقدام بایگانی میکند.در اتاق کمک های اولیه،وسایل درمانی اولیه موجود است.دستشویی و حمام ،محل ضروری تری است که تقریبا در تمام محیط های تمیز وجود دارد.دستها که بر اثر کارو گذر زمان آلوده میشوند و در دستشویی شسته و با دستگاه خشک کن،خشک میشوند.برای کارهای حساستر،حمام پیش بینی میشود تا آلودگی های موجود در مو و بدن،مرتبا تمیز شوند.مجموعه حمام ،دستشویی،توالت میتواند در محلی بعد از رختکن طراحی شوند.این محل باید کاملا تمیز باشد و مرتبا نیز بررسی و تمیز شود.کلیه افراد موظفند رعایت بهداشت و پاکیزگی را بکنند.این مکان مجهز به هواکش است و دایم کارکرده و هوای موجود را تهویه میکند.

در بعضی محیط های تمیز،مکانی برای آشامیدن چای یا خوردن غذا،برای معدودی کارکنان پیش بینی میشود،کارکنان الزامی ندارند تا پایان کار از محیط خارج شوند.این محیط بر حسب ضرورت کار و جهت جلوگیری از تردد زیاد کارکنان و توقف کار پیش بینی میشود.

3-4-10.اتاق های تمیز

وقتی محدوده کار وسیع و دارای تنوع باشد،فضای بیشتری نیاز است.از سویی دیگر با توجه به محدودیت های سیستم هوا رسانی،نمیتوان فضای یکسره و بزرگ داشت.چند اتاق تمیز که در هر یک نوعی کار صورت میگیرد و ارتباط منطقی میان آنها حفظ میشود،چاره ساز است.از لحاظ ارتباط میان اتاق ها،باید تردد را به کمینه رساند.در تولید قطعات و مجموعه های الکترونیکی،چند مرحله کاری صورت میگیرد:ساخت قطعات ،تمیزکاری قطعات،منتاژ آزمایش و سنجش محصول.در چنین وضعیتی قطعات پس از ساخت،تمیز و سپس در قسمت دیگر منتاژ میشوند.مجموعه های منتاژ شده جهت آزمایش و سنجش به قسمت دیگر تحویل داده میشود.این سیر ترتیب اتاق ها را مشخص میکند.

مسول فنی،باید موقعیتی را داشته باشد تا بتواند به همه سرویس لازم را داده و نظارت مستمر داشته باشد.

حایل میان اتاق های تمیز را میتوان از شیشه ساخت.زیبایی در جنس و ترکیب حایلها،کمک زیادی به زیبایی کل محیط تمیز میکند.

3-4-11.طرح معماری

طراح در این مرحله دریافته است که کدامیک از اجزا برای مقصود او مورد نیاز است.مثلا برای یک اتاق تمیز تحقیقاتی،نیازی به استفاده و پیش بینی دستشویی،اتاق خدمات ،اتاق کمک های اولیه و دو دوش هوا نیست.در این اتاق که ابعادی به طول 5*4 متر مربع دارد،تعداد افراد و مدت کار در آن کم است.متقابلا برای یک محیط تمیز که محل تولید دارویی مثل قطره چشم است،دوشیفت در شبانه روز کار میکند و تعداد کارکنان زیاد است،پیش بینی خط تلفن داخلی،جعبه عبور،رختکن ،دوش هوا و دستشویی از ملزومات است.

منبع:کتاب طراحی اتاق تمیز نوشته ابولقاسم زارع